Σουμέριοι

Όρος προερχόμενος από το όνομα «Σούμερ» που οι Βαβυλώνιοι έδιναν στην Κάτω Μεσοποταμία, με τον οποίο δηλώνεται ο λαός που κατοίκησε εκεί μεταξύ 4ης και 2ης π.Χ. χιλιετίας. Οι ίδιοι οι Σ. ονόμαζαν τους εαυτούς τους «μαυροκέφαλους» και τη χώρα τους Κιέντζι. Καταγόμενοι πιθανότατα από την περιοχή Αλτάι, άφησαν λείψανα ενός πολιτισμού, τον οποίο αποκάλυψαν οι νεότερες ανασκαφές. Οι Σ. ήταν οργανωμένοι σε πόλεις -κράτη που κυβερνούσαν μονάρχες, των οποίων γνωρίζουμε τους κατάλογους πριν και μετά τον κατακλυσμό. Οι κατάλογοι όμως αυτοί δεν έχουν μεγάλη χρησιμότητα, γιατί από τις χρονολογίες τους προκύπτει ότι οι πρώτοι δέκα βασιλιάδες έζησαν συνολικά 241 200 χρόνια. Η Κις φαίνεται ότι ήταν η αρχαιότερη πόλη που χτίστηκε αμέσως μετά τον κατακλυσμό και οι 23 βασιλιάδες της αναφέρεται ότι την κυβέρνησαν πάνω από 24.000 χρόνια. Ακολούθησε η Ουρούκ, που πιθανότατα προσπάθησε να επιβάλει την κυριαρχία της πάνω σε άλλες σουμερικές πόλεις όπως έκανε αργότερα, με επιτυχία, η Λαγκάς, που, με το βασιλιά Εανάτουμ, κυριάρχησε στις πόλεις Ουρ, Ουρούκ και Ούμμα. Η Ουρ ήταν πιθανότατα η σημαντικότερη από τις σουμερικές πόλεις και απ’ αυτήν υπάρχουν λείψανα που ανάγονται στην 4η π.Χ. χιλιετία. Η αρχή της ιστορικής εποχής των Σ., κατά τα μέσα της 3ης π.Χ. χιλιετίας, συμπίπτει περίπου με την αρχή της πρώτης δυναστείας της Ουρ (2500 - 2360 π.Χ. περίπου), που ιδρύθηκε από τον ιερέα βασιλιά Μεσανιπάδα. Λίγο αργότερα όμως ολόκληρο το σουμερικό πολιτικό σύστημα υποτάχτηκε στο Σαργώνα το Μεγάλο, βασιλιά των Ακκαδαίων, κι έπειτα στους Γκούτι, άγριους λαούς της ανατολικής περιοχής, που περίπου το 2150 π.Χ. κατέλαβαν τη χώρα και ανάτρεψαν τη δυναστεία του Σαργώνα. Κατά τα μέσα του 21ου αι. π.Χ. αρχίζει η «σουμερική αναγέννηση» κάτω από την ηγεσία της Ουρ, όπου ο βασιλιάς Ουρ - Ναμού - που πήρε τον τίτλο του «βασιλιά της Σούμερ και της Ακκάδ» - ίδρυσε την τρίτη δυναστεία. Κάτω από τη δυναστεία αυτή σημειώθηκε η μεγαλύτερη άνθηση του πολιτισμού των Σ., με μνημεία και ναούς (ανοικοδομήθηκε ακόμα και το «ζικκουράτ» που είχε χτιστεί 500 χρόνια πριν) που είναι από τα επιβλητικότερα έργα που πραγματοποίησε ο λαός αυτός. Η ιστορία των Σ. τελειώνει στις αρχές της 2ης π.Χ. χιλιετίας, όταν επικράτησε οριστικά στη Μεσοποταμία νέα σημιτική δυναστεία. Τέχνη. Η διαπίστωση των πηγών, των προϋποθέσεων και των πολλαπλών επιδράσεων ενός τόσο αρχαίου καλλιτεχνικού πολιτισμού, είναι συναρπαστικό πρόβλημα, που για την ώρα όμως μένει άλυτο. Ως έργο λοιπόν με πολύ μικρότερες φιλοδοξίες, αλλά με πολύ μεγαλύτερες ελπίδες επιτυχίας, εμφανίζεται η εξακρίβωση των γενικών κανόνων που ενέπνεαν την τέχνη των Σ. σε όλο το μακρό διάστημα της εξέλιξής της. Από τα πρώτα στοιχεία της η τέχνη των Σ., που είναι το αποτέλεσμα συλλογικής εργασίας και επομένως δεν επιτρέπει να ξεχωρίσουμε το έργο μεμονωμένων καλλιτεχνών, παρουσιάζεται κυρίως ως θρησκευτική τέχνη, που επιδιώκει να εξάρει το μεγαλείο και τη δύναμη των ηγεμόνων που ενσάρκωναν τη θεότητα. Το κίνητρο αυτό εξηγεί την εξαιρετική μεγαλοπρέπεια της ιερής αρχιτεκτονικής η οποία, από τους πρώτους ναούς από τούβλα, αποτελούμενος από ένα μόνο χώρο όπου υπήρχε ο βωμός και το τραπέζι των προσφορών, εξελίχτηκε σε πολύπλοκες κατασκευές, που περιλάμβαναν και άλλους βοηθητικούς χώρους, κήπους και τον ιερό περίβολο, ώσπου να καταλήξει στην πιο χαρακτηριστική μορφή της αρχιτεκτονικής των Σ., στο «ζικουράτ», δηλαδή ένα πύργο με βαθμίδες, που σχηματιζόταν με την τοποθέτηση του ενός πάνω στο άλλο διαρκώς μικρότερων επίπεδων. Η γλυπτική των Σ., που παρουσιάζεται με μικρές διαστάσεις, μολονότι δε λείπουν τα δείγματα επιβλητικότερων διαστάσεων, εμφανίζει ουσιαστική ενότητα έμπνευσης: οι μορφές, συνήθως στη στάση της προσευχής, με τα χέρια ενωμένα στο στήθος, παρουσιάζονται επίσημες και αυστηρές στην ατάραχη γαλήνη τους, ενώ τα πρόσωπα, χαραγμένα με αξιοθαύμαστη τεχνική, τονίζονται περισσότερο από τα σώματα που μόλις διαγράφονται. Αντίθετα περισσότερο νατουραλιστικές τάσεις παρατηρούνται στις απεικονίσεις ζώων που ανακαλύφθηκαν στην Ουρ και στο ελ-Ουμπάιντ. Αρκετά διαδομένο είναι το ανάγλυφο που χαρακτηρίζεται από την πλήρη απουσία προοπτικής. Μεγάλη σημασία έχει, στις λεγόμενες ελάσσονες τέχνες, η χρυσοχοΐα που είχε φτάσει σε ανώτερους βαθμούς τελειότητας στην επεξεργασία κοσμημάτων που τα μιμήθηκαν πολύ οι μεταγενέστεροι μεσοποταμιακοί πολιτισμοί. Γλώσσα και λογοτεχνία. Η σουμερική, η γλώσσα στην οποία σώζονται τα αρχαιότερα γραπτά κείμενα του κόσμου (αναγόμενα στην 4η π.Χ. χιλιετία) μεταφέρθηκε στην Κάτω Μεσοποταμία από λαούς που προέρχονταν πιθανότατα από τις βορειότερες ορεινές περιοχές. Η γλώσσα, που δεν επεκτάθηκε ποτέ πολύ στο χώρο, είχε αντίθετα μακρά διάρκεια στο χρόνο: στην ιστορία της διακρίνουμε τέσσερις περιόδους, από τις οποίες η πρώτη (λεγόμενη αρχαϊκή) εκτείνεται από τα ευρήματα της 4ης χιλιετίας έως το 2500 π.Χ., η δεύτερη (λεγόμενη αρχαία ή κλασική) εκτείνεται από το 2500 έως το 2300· η τρίτη (ή νέα) φτάνει έως το 2000· η τελευταία (μετασουμερική) φτάνει ως τους ελληνιστικούς χρόνους. Καταπολεμούμενη στην καθημερινή χρήση από τις γλώσσες των Σημιτών εισβολέων από τα τέλη της 3ης χιλιετίας, η σουμερική εξακολούθησε να χρησιμοποιείται στη Μεσοποταμία ως λόγια γλώσσα ακόμα και όταν και αυτή η ακκαδική είχε εκτοπιστεί από τις γλώσσες των Ινδοευρωπαίων εισβολέων. Γλώσσα συλλαβικού τύπου, συγκολλητική, χωρίς μορφολογικές διακρίσεις μεταξύ ουσιαστικού και ρήματος, η σουμερική αντιστάθηκε στις προσπάθειες σύνδεσης της με την ουρα-λοαρκτική ομάδα, τη δραβιδική, τις γλώσσες μπαντού: πρόκειται επομένως για γλώσσα απομονωμένη από άποψη γενετικής συγγένειας. Η λογοτεχνική παραγωγή, που συνεχίστηκε ακόμα και κατά τη μετασουμερική περίοδο και αποκαλύφτηκε κυρίως πρόσφατα έχει μεγάλη σημασία για τη γνώση της ζωής και των έθιμων των Σ. Περιλαμβάνει κυρίως θρησκευτικούς ύμνους, μύθους, επικά ποιήματα (μεταξύ των οποίων και τον κύκλο για τα κατορθώματα του Γιλγαμές και την κάθοδο της θεάς Ιστάρ στον Άδη) και μοιρολόγια. Σημαντικά είναι επίσης τα φιλοσοφικά και τα διδακτικά κείμενα. Τα νομικά τέλος κείμενα και ιδιαίτερα ο κώδικας των νόμων του Ουρ - Ναμού (2050 π.Χ.), το αρχαιότερο νομικό έργο της ανθρώπινης ιστορίας, έχουν εξαιρετική σημασία για τη γνώση της οργάνωσης της κοινωνίας των Σ. Πρέπει ακόμα να ειπωθεί πως η σουμερική λογοτεχνία άσκησε πολύ μεγάλη επίδραση στις λογοτεχνίες της αρχαίας Ανατολής. Κεφάλι ταύρου από χρυσό και λαζουρίτι, που κοσμεί μια λύρα, που βρέθηκε στους βασιλικούς τάφους της Ουρ. Το εξαίρετο αυτό γλυπτικό έργο από χρυσό και ημιπολύτιμη πέτρα, αριστούργημα της σουμερικής γλυπτικής, λέγεται ότι εικονίζει το δέντρο της ζωής. (Βαγδάτη, Αρχαιολογικό Μουσείο) Αλαβάστρινο άγαλμα του πολιτισμού των Μάρ, της 3ης π.Χ. χιλιετίας (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι). «Γκουντέα, ο ηγεμόνας του Λαγκάς»: άγαλμα από δωρίτη του τέλους της 3ης π.Χ. χιλιετίας (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι). Ο ναός του Νιγκάλ στην Ούρ (νεοσουμερική περίοδος). Η σφραγίδα του Σουμέρ από πράσινο ίασπη, που χρονολογείται την 3η π.Χ. χιλιετία. Τμήμα από τη «Στήλη των Γερακιών» (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι).

* * *

οι, Ν

αρχαίοι λαοί που κατοικούσαν στη Σουμερία και ανέπτυξαν αξιόλογο πολιτισμό.